Jasieński właściwe imię Wiktor, przybrane i używane Bruno (1901–1938), poeta i powieściopisarz rewolucyjny. Ur. 17 VII w Klimontowie w pow. sandomierskim, syn prowincjonalnego lekarza, Jakuba Zysmana, i Eufemii Marii z Modzelewskich, brat Jerzego, prof. medycyny w Krakowie. Początkowo uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja w Warszawie. Kiedy wskutek pierwszej wojny światowej, w związku z powołaniem ojca do wojska rosyjskiego, cała jego rodzina wyjechała do Moskwy, J. ukończył tam gimnazjum polskie RGO i uzyskał wiosną 1918 r. maturę. W jesieni t. r. rozpoczął studia polonistyczne na UJ w Krakowie; immatrykulowany był już jako Jasieński. Na ten okres przypadają również początki jego działalności literackiej. Wraz ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim założył J. studencki klub futurystów «Katarynka», był współautorem pierwszych jednodniówek: „Jednodniuwka futurystuw. manifesty futuryzmu polskiego”, „Nuż w bżuhu” (1921).

Pierwsze utwory poetyckie J-ego pojawiające się w tych jednodniówkach, w „Almanachu Nowej Sztuki” i „Nowej Sztuce” przeciwstawiały się programowo założeniom estetyzującej poezji młodopolskiej, przynosząc wiele śmiałych eksperymentów formalnych (fonetyczna pisownia, neologizmy, łamanie składni, eksperymenty wersyfikacyjne itp.). Do tego okresu poszukiwań należy także wydany w r. 1921 tom poezji J-ego But w butońerce. Jaskrawe brutalizmy sąsiadują tu z tonacją sentymentalną i dandysowską pozą, widoczne są wpływy tzw. egofuturystów rosyjskich, szczególnie zaś Igora Siewierianina. Wydana w r. 1922 Pieśń o głodźe gwałtownością protestu przeciw krzywdzie i nędzy, wizją rewolucyjnej przyszłości zapowiada nowy etap rozwoju poetyckiej twórczości J-ego. Pozostając nadal w kręgu futurystów, stały bywalec «Gałki Muszkatulowej» (krakowskiego klubu futurystów), J. poprzez anarchistyczny bunt dochodzi do ideologii rewolucyjnej, której dał wyraz m. in. w przedmowie do powieści Nogi Izoldy Morgan (1923). Jak sam J. podkreślał, decydujące znaczenie dla ukształtowania jego poglądów miało powstanie krakowskie w listopadzie 1923 r.; pod jego bezpośrednim wrażeniem napisał Marsz powstańców krakowskich. Następstwem owego przełomu był wyjazd do Lwowa i nawiązanie współpracy z KPRP. W r. 1924 rozpoczął J. pracę jako redaktor działu literackiego w jedynym legalnym dzienniku komunistycznym, wychodzącej we Lwowie „Trybunie Robotniczej”, współpracował również z „Nową Kulturą”.

Równocześnie z krystalizacją ideologii społecznej także poezja J-ego przechodzi zasadnicze przemiany, wyzbywa się manierycznych efektów, staje się bardziej zwarta, dynamiczna i klarowna. Widać w niej wyraźne wpływy zarówno Majakowskiego, jak i Jesienina, których utwory tłumaczył J. z dużym mistrzostwem. W r. 1924 wydał J. wspólnie z Anatolem Sternem tom poezji Ziemia na lewo, w którym umieścił utwory antywojenne i antyklerykalne oraz kilka już uprzednio drukowanych wierszy, jak np. Marsz, Śpiew maszynistów, Psalm powojenny. W okresie tym ogłaszał także liczne utwory satyryczne na łamach „Wieku Nowego”, „Szczutka” i „Kuriera Lwowskiego”, najczęściej pod pseud. la von Tamten. Jego pamflety polityczne, przeznaczone dla „Trybuny Robotniczej”, ulegały przeważnie konfiskacie cenzury. Stopniowo także coraz trudniej było J-emu znaleźć miejsce dla swojej twórczości poetyckiej. Pisma awangardowe miały żywot krótki, a oficjalne organy literackie odmawiały mu swoich łamów. Nieustannie spotykał się J. z gwałtownymi atakami oficjalnej opinii literackiej (m. in. Żeromski w „Snobizmie i postępie”), jego wieczory poetyckie albo nie dochodziły do skutku, albo kończyły się napaściami bojówek młodzieży narodowo-demokratycznej i interwencją policji. W r. 1925, czując się w Polsce zagrożony, wyjechał J. do Paryża.

Pobyt J-ego w Paryżu stał się najbardziej płodnym okresem jego twórczości, a jednocześnie upłynął pod znakiem ożywionej działalności politycznej. J. nawiązał bliską współpracę z grupą komunistycznych pisarzy francuskich, skupionych wokół „L’Humanité”, wydawanej wówczas przez H. Barbusse’a, oraz z Komunistyczną Partią Francji (KPF). Z ramienia KPF prowadził J. działalność w polskich emigracyjnych ośrodkach robotniczych, najpierw w Paryżu, a następnie (wiosną 1928) na północy Francji, w przemysłowych departamentach Nord i Pas de Calais. Rozpoczął wówczas zbieranie materiałów do powieści z życia polskich górników we Francji, pt. Bandosy, która jednak nigdy nie została napisana. Osobny rozdział działalności J-ego w Paryżu to utworzenie (1927) i prowadzenie polskiej amatorskiej Nowej Sceny Robotniczej. Teatr ten pomyślany był jako środek oddziaływania politycznego, toteż cele polityczne określały zarówno wybór repertuaru, jak i sposób inscenizacji. Dla tego właśnie teatru przerobił J. w r. 1928 swój poemat Słowo o Jakubie Szeli na widowisko, pt. Rzecz gromadzka, a także adaptował rosyjską groteskę sceniczną Radio-Maj. Z reguły poszczególne spektakle teatralne przemieniały się, dzięki celowo pokierowanej inscenizacji, w burzliwe zebrania polityczne. Okres paryski to jednocześnie lata szczytowych osiągnięć twórczości J-ego. W r. 1926 ukazał się jego poemat o powstaniu chłopskim Słowo o Jakubie Szeli, polemiczny w stosunku do dotychczasowej oceny postaci Szeli tak przez oficjalną historiografię, jak literaturę (Wyspiański, Żeromski). W przedmowie J. pisał, «gdyby nawet Szela historyczny nie istniał, to i wówczas w imię męczeńskiej epopei krzywdy chłopskiej, należałoby go dźwignąć na wyżyny heroizmu». Korzystając z doświadczeń Majakowskiego i Jesienina oraz z inspiracji poezji ludowej, stworzył J. poemat liryczno-epicki pełen rewolucyjnego romantyzmu, o dojrzałej i oryginalnej poetyce. Słowo było wystawione w Polsce, mimo trudnych warunków politycznych: w Warszawie wystawiło go Studio Robotnicze pod kierunkiem L. Schillera, w Krakowie teatr «Cricot».

W dwa lata później (1928) na łamach „L’Humanité” i „Die Rothe Fahne” rozpoczął J. druk powieści Palę Paryż, która w zamierzeniu miała być odpowiedzią na nowelę P. Moranda „Je brûle Moscou” (zamieszczoną w tomie „Europe galante”). Ta fantastyczna opowieść o mieście, które oczyściła dżuma zasiana rękoma bezrobotnego robotnika, stała się najsilniejszym w całej prozatorskiej twórczości J-ego oskarżeniem rządów burżuazyjnych i wyrazem wiary w komunistyczną przyszłość ludzkości. Utwór zdobył europejski rozgłos i został przetłumaczony na wiele języków. W Polsce ukazał się w r. 1929 jedynie dzięki łagodzącej przedmowie J. Kadena-Bandrowskiego. Powieść ta przypieczętowała ostatecznie decyzję wysiedlenia J-ego z Francji. Pod naciskiem opinii, a przede wszystkim na skutek protestu podpisanego przez pisarzy francuskich z H. Barbusse’em, G. Duhamelem i J. Romainsem na czele, nakaz wysiedlenia wprawdzie cofnięto, ale wkrótce wydano go ponownie i 30 IV 1929 r. J. został aresztowany i deportowany do Belgii, skąd przez Niemcy, na oficjalne zaproszenie rządu radzieckiego, przybył do ZSRR. Natychmiast rozpoczął ożywioną działalność w dziedzinie kulturalno-organizacyjnej, wiążąc się z Rosyjskim Zrzeszeniem Pisarzy Proletariackich (RAPP). Otrzymał wówczas obywatelstwo radzieckie (poprzednio miał paszport nansenowski), wkrótce wstąpił do WKP(b). Bezpośrednio po przyjeździe do Moskwy (maj 1929) objął J. redakcję „Kultury Mas”, miesięcznika poświęconego sprawom rewolucji kulturalnej, a powstałego (16 V 1929) z inicjatywy Centralnej Sekcji Polskiej Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Zrzeszeń Pisarzy Proletariackich (WOAPP). Jednakże już w końcu 1929 r. ustąpił ze stanowiska redaktora odpowiedzialnego na skutek krytyki ze strony polskich ugrupowań w ZSRR, które zarzucały pismu początkowo elitaryzm, a następnie błędne poglądy na tworzenie polskiej kultury proletariackiej (nacjonaloportunizm). Nadal jednakże drukował artykuły w „Kulturze Mas”, ponadto pracował w „Trybunie Radzieckiej” [powstałej w r. 1927 jako organ centralnego Biura Polskiego przy KC WKP(b)].

W grudniu 1930 r. na Wszechzwiązkowej Naradzie Polskiej wysunięto przeciw J-emu oskarżenie o nacjonaloportunizm, w następstwie czego złożył on samokrytykę. Niepopularność J-ego w polskim środowisku emigracyjnym w ZSRR, będąca być może wynikiem jego futurystycznej przeszłości literackiej, sprawiła, że czuł się on bliższy twórczemu środowisku rosyjskiemu, a przede wszystkim rozwinął działalność w Międzynarodowym Zjednoczeniu Pisarzy Rewolucyjnych; J. był współorganizatorem Zjazdu Pisarzy w Charkowie (1931) i jako przewodniczący sekcji francuskiej zjazdu przeprowadził wówczas krytykę postawy H. Barbusse’a i redagowanego przez niego pisma „Monde” w sprawie pojęcia literatury proletariackiej. Wszedł także J. do kolegium redakcyjnego czasopisma „Literatura Międzynarodowa”. W r. 1934 na pierwszym Zjeździe Związku Pisarzy Radzieckich został wybrany członkiem zarządu głównego. Obok działalności organizacyjnej i politycznej rozwijała się twórczość artystyczna J-ego. W r. 1931 wydał w Moskwie (w jęz. ros., z przedmową A. Łunaczarskiego) groteskę sceniczną Bal manekinów, satyrę na stosunki polityczne we Francji. W t. r. ukazał się wybór wierszy J-ego, poprzedzony krótką autobiografią. Jednakże pierwszym utworem J-ego, pisanym już w oparciu o doświadczenia i obserwacje z pobytu w ZSRR, była dwutomowa powieść o budownictwie socjalizmu w Tadżykistanie, gdzie J. spędził 4 lata, pt. Człowiek zmienia skórę (oryg. w jęz. rosyjskim). Drukowana po raz pierwszy (1932) na łamach czasopisma „Novyj Mir”, a następnie przełożona na liczne języki narodów ZSRR, należała do najpoczytniejszych utworów radzieckiej literatury międzywojennej (12 wydań). W następnych latach opublikował J. opowiadania Męstwo (1935), Nos (1936) i Główny winowajca (1937). Ukazały się również tłumaczenia na jęz. rosyjski wcześniejszych utworów J-ego. Powieść Palę Paryż, którą najpierw drukowała „Roman-Gazieta”, miała 8 wydań, a Słowo o Jakubie Szeli i Rzecz gromadzka (wystawiona w r. 1932 przez teatr polski w Kijowie, pod kierunkiem W. Wandurskiego) doczekały się przekładów dokonanych przez najwybitniejszych poetów radzieckich. Pod koniec 1936 r. przystąpił J. do pisania obszernej, nigdy nie dokończonej powieści o losach Europy w r. 1934, Zmowa obojętnych (oryg. w jęz. rosyjskim). W utworze tym umiał J. ujawnić niebezpieczeństwa postawy neutralnej, ostrzegając jednocześnie przed mechanicznym i ślepym zaangażowaniem. W okresie represji stalinowskich wysunięto przeciw J-emu fałszywe oskarżenia, usunięto go z partii i Związku Pisarzy, a następnie 31 VII 1937 r. aresztowano. Skazany 17 IX 1938 r. przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego Związku Sowieckiego na karę śmierci, został tegoż dnia rozstrzelany; pochowano go w Butowie pod Moskwą (miejsce nieznane).

W r. 1923 lub 1924 J. ożenił się z Klarą (Karą) Arem, z którą rozstał się na przełomie l. 1929-30 i związał z rosyjską pisarką Anną Bierzin. W r. 1956 został J. pośmiertnie zrehabilitowany. Sekretariat Zarządu Związku Pisarzy ZSRR powołał m. in. komisję do spraw spuścizny literackiej J-ego, na której czele stanął W. Lidin. Do komisji tej weszła również druga żona J-ego, Anna Bierzin. W wyniku prac komisji wydano w r. 1957 2-tomowy wybór dzieł J-ego. Wznowienia i przekłady dzieł J-ego ukazały się również w Polsce, Bal manekinów wystawiony został 21 VII 1957 r. w teatrze im. S. Wyspiańskiego w Katowicach, a inscenizacja Słowa o Jakubie Szeli w Teatrze Narodowym w Warszawie w r. 1962.

2 portrety: przez S. Witkacego (kredka) w Muz. Hist. Polskiego Ruchu Rewolucyjnego w. W., reprod. w Programie Słowa o Jakubie Szeli w Teatrze Narodowym 1962/3 s. 28; Portret przez T. Czyżewskiego (olej. 1921), reprod. „Wiedza i Życie” 1956 nr 7 s. 437; – Polska bibliografia literacka, 1956, 1957; Współcz. pol. pisarze; Enc. Współcz., 1957, 1958. 1959; – Bergel R., Poeci awangardy futurystycznej, „Kur. Pozn.” 1928 nr 354; Brzęczkowski J., Droga poetycka B. J-ego, „Kultura” 1956 nr 4 s. 99–103; Czachowski K., Obraz literatury polskiej, Lw. 1935–6; Gotlib H., B. J. w Paryżu, „Przegl. Kult.” 1957 nr 49 s. 3; Klonowski S., B. J., poeta rewolucyjny, „Trybuna Liter.” (dod. do „Trybuny Ludu”) 1959 nr 18; Kowalski S., Śladami B. J-ego, „Now. Liter. i Wyd.” 1957 nr 14 s. 3; Kurek Jalu, Mój Kraków, Kr. 1963; Lasota G., B. J. i rewolucyjny teatr, „Przegl. Kult.” 1957 nr 47 s. 6; tenże, Człowiek zmienia skórę, „Twórczość” 1958 nr 2; tenże, Komentarz do Coś w rodzaju życiorysu, „Przegl. Kult.” 1956 nr 17 s. 5 (fot); tenże, Początek drogi B. J-ego, „Przegl. Kult.” 1956 nr 7 (podob.); Lam J., Futuryzm, mitologia i młodość, „Po Prostu” 1957 nr 23; Leśnodorski Z., Wspomnienia i zapiski, Kr. 1959; Matuszewski R., Pollak S., Poezja polska 1914–1939. Antologia, W. 1963 s. 312–31; Mikułko A., Dwa listy B. J-ego, „Karta” 1936 nr 1; Pamiętnik Koła Sandomierzan 1925–1935, W. – Sandomierz 1936 s. 81; Program Słowa o Jakubie Szeli w Teatrze Narodowym w Warszawie 1962/1963 (tu m. in. Brucz S., Szela w Paryżu, Filler W., Jasieński, Kijów i Rzecz gromadzka); Sierocka K., Z dziejów czasopiśmiennictwa polskiego w ZSRR, W. 1963; Stern A., B. J., „Słowo Pol.” 1956 nr 80; tenże, Poeta buntu, „Wiedza i Życie” 1956 nr 7 s. 435–9; tenże, Wspomnienia o B. J-m, „Nowa Kult.” 1956 nr 9 s. 5; Włodek A., Słowo o B. J-m, „Życie Liter.” 1956 nr 38 s. 4; Żywow M., B. J., „Prawda” 1931 nr z 6 V; – „Dialog” 1957 nr 6; „Dzien. Pol.” 1956 nr 57; „Karta” 1993 nr 11 s. 76; „Nowa Kult.” 1957 nr 39 s. 3; „Nowe Książki” 1957 nr 8 s. 5–7; „Przegl. Kult.” 1957 nr 14 s. 5; „Przyjaźń” 1956 nr 11 s. 14, nr 44 s. 7; „Twórczość” 1956 nr 7 s. 203; „Trybuna Ludu” 1956 nr 66 s. 3; „Wiad. Liter.” 1929 nr 268, 280, 281; „Życie Liter.” 1956 nr 6 s. 12; – Materiały nadesłane przez brata, Jerzego Jasieńskiego, w posiadaniu Redakcji.

Halina Kowalska